ژئوپلیتیک جهان عرب پس ار توافق هسته ای
واکنش کشورهای خاورمیانه به توافق هسته ای ایران به سه دسته مجزا بر مبنای دیدگاه ها و منافع ژئواستراتژیک این کشورها تقسیم می شود. نخستین گروه «شکاکان» به سردستگی عربستان و متحدانش است که کشورهای حوزه خلیج فارس به اضافه اردن و مراکش را در برمی گیرد. این گروه درباره توافق ابراز تردید کرده اند . گروه دوم «بلوک حامی ایران» شامل سوریه، عراق، بخش مهمی از جریان سیاسی لبنان و بخشی از اپوزیسیون سیاسی یمن می شود که از توافق ابراز خرسندی کرده اند. گروه آخر کشورهای موسوم به «مسیر سوم» هستند و عمدتا "کشورهای شمال آفریقا مانند مصر، الجزایر، تونس، لیبی و سودان در این دسته جای می گیرند که واکنشی ترکیبی از خرسندی و نگرانی نشان داده اند. اما در نهایت از توافق راضی اند.
بلوک حامی عربستان
برای این گروه از کشورهای توافق هسته ای باعث تثبیت و مشروعیت بیشتر ایران درنظام بین المللی شده ودر عین حال به ایران امکان می دهد تا در منطقه جولان دهد. از دیدگاه این گروه توافق نه تنها مشروعیت برنامه هسته ای ایران را رسمیت می بخشد، بلکه به ایران اجازه می دهد توافق خود را در صفحه شطرنج منطقه از لحاظ سیاسی، اقتصادی و نظامی از طریق حامیان اقماری خود مانند حزب الله توسعه دهد. ازنظر این کشورها – به خصوص عربستان – توافق باید برنامه هسته ای ایران را به طور مؤثر برچیند و تحریم تسلیحاتی علیه آن حفظ شود. همچنین توافق باید گسترده تر و شامل حل و فصل تنش های منطقه مانند سوریه، عراق، حزب الله و حمایت ایران از اپوزیسیون بحرین و یمن می شد.
در این گروه، قطر و کویت موضعی میانه درباره توافق دارند و با لحنی متفاوت از عربستان نسبت به توافق موضع گیری کرده اند. این شاید به دلیل فشار آمریکا برای حمایت از توافق بوده و در نتیجه بهانه ای برای این دو کشور در زمینه فاصله گرفتن ازکشورهای تندروتر مثل عربستان فراهم کرده است.
آنها از روابط خود با ایران به عنوان اهرم فشاری بر عربستان برای گرفتن منافع بیشتر و همزمان به دست آوردن استقلال بیشتر و پیگیری منافع خود استفاده می کنند. اجلاس کمپ دیوید درماه مه سال 2015 میلادی بین آمریکا و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز اهمیت جلب نظر کویت و قطر را برای همکاری با آمریکا درباره توافق هسته ای ثابت کرده است.
بلوک حامی ایران
کشورهای حامی ایران معتقدند که توافق اثر مثبت قابل ملاحظه ای بر اهداف و قدرت سیاسی آنها خواهد داشت. این کشورها معتقدند رهایی ایران ازتحریم های بین المللی، وجهه و قدرت آنها را هم در داخل و هم در سطح منطقه ارتقاء خواهد داد. برای این گروه شالوده توافق بر مبنای حفظ حق ایران در زمینه توانمندی های هسته ای به عنوان عضوی از NPT و در نتیجه به رسمیت شناختن کنترل ایران بر برنامه هسته ای آن است.
دقیقا همین ارتقای قدرت بلوک حامی ایران بوده که مایه نگرانی عربستان، اسراییل و سایر کشورهای حوزه خلیج فارس شده است. نکته کلیدی ازدیدگاه بلوک این است که قدرت های غربی هیچ راهی جز تعامل صلح جویانه با ایران به جای تحمیل خواسته هایشان نداشته اند.
کشورهای مسیر سوم
ناسازگاری های موجود در جهان عرب فضا را برای دیدگاه های دیگر درباره توافق هسته ای باز کرده اند . برای مثال مصر و الجزایر معتقدند که عربستان و متحدانش با درخواست های غیر واقع بینانه و غیر قابل دستیابی از قدرت های غربی که اثر منفی بر موازنه دیپلماتیک مورد نیاز مذاکرات گذاشته، دچار خطای تاکتیکی شده اند. از این دیدگاه عربستان و اسراییل برای محدود کردن حوزه مانور ایران در خاورمیانه دو تقاضای مهم اعمال تحریم تسلیحاتی دایمی بر ایران و برچیده شدن کامل برنامه هسته ای این کشور را مطرح کرده اند.
اما از دیدگاه امنیت جمعی منطقه ای، توافق هسته ای یک پیشرفت برای کشورهای شمال آفریقا از جمله مصر، الجزایر، تونس و لیبی محسوب می شود. این کشورها چارچوب توافق را گسترده، پیچیده و دقیق می دانند و معتقدند کسانی که آن را طراحی کرده اند به خوبی پارامترها و ابعاد برنامه هسته ای ایران را شکل دهی مجدد کرده اند. کشورهایی همچون مصر ممکن است برنده توافق باشند، چرا که می توانند به شکل گیری دوباره توازن قوا در منطقه کمک کنند. مصری ها با وجود روابط نزدیک با عربستان، ایران را تهدیدی واقعی برای امنیت منطقه نمی بینند. علاوه بر آن، دولت ژنرال السیسی ایران و سوریه را بازیگران مهم منطقه می داند که به مبارزه با داعش متعهدند و مصر را از این نظر به سیاست دفاع از شبه جزیره سینا در مقابل تروریست ها نزدیک می کنند.
مصری ها به غیر از برخی منافع مشترک با عربستان در حوزه های خاصی مانند اخوان المسلمین و مخالفت با حماس ، بسیار واقع گرا هستند و همین واقع بینی باعث شده است فقط در برخی مسایل با ریاض همکاری کنند و استقلال خود را درسیاست خارجی از دست ندهند.
همچنین موقعیت مصر باکشورهایی مثل کویت و قطر متفاوت است. این دو کشور مایل به برقراری توازن قوا بین دو همسایه بزرگشان یعنی ایران و عربستان اند و هیچ گاه نقش رهبری در جهان عرب نداشته اند. اما آنها به دلیل وابستگی نظامی به عربستان برای امنیت خود هیچ گاه نمی توانند در این موازنه از مدار عربستان خارج شوند . این درحالی است که مصر برخلاف کویت و قطر پتانسیل کامل برای مستقل بودن از عربستان را دارد.
گزارش ویژه توافق ایرانی ، نگاه جهانی
