انرژی پاشنه آشیل اقتصاد ترکیه
مقدمه
اهمیت ترکیه در بازار جهانی انرژی هم از بعد ترانزیت منطقه ای انرژی و هم مصرف انرژی در حال رشد و گسترش است مصرف انرژی طی دهه اخیر رشد سریعی داسته است و به نظر می رسد این روند ادامه خواهد داشت در سالهای اخیر صنعت و اقتصاد ترکیه شاهد پیشرفتهای قابل ملاحطه ای بوده است. چالش های انرژی ترکیه رابطه مستقیمی با پیشرفت اقتصاد – رشد جمعیت و افرایش استاندارد زندگی نقش مستقیمی دارد ترکیه در صدد است تا اقتصاد خویش را در سال 2023 همزمان با یک صدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه در بین 10 کشور برتر اقتصاد دنیا قرار دهد در بین مسئله تامین انرژی مورد نیاز برای صنایع و مصرف خانگی از منابع قابل اعتماد – ارزان برای ترکیه از اهمیت خاصی برخودار است به همین جهت وزارت انرژی و منابط طبیعی ترکیه یک برنامه کوتاه مدت با عنوان "طرح استراتژیک 2010- 2014 " تهیه کرده است تا احتیاجات ترکیه در زمینه انرژی را فراهم کند در این بین توجه به سیاست خارجی نوین ترکیه در زمان حکومت حزب عدالت و توسعه برای درک بهتر از استراتژی ترکیه بسیار مفید خواهد بود.
فرضیه
صنعت و اقتصاد ترکیه طی سالهای اخیر پیشرفت مشهودی داشته است پیشرفت صنعت هر کشوری بدون تامین انرژی مورد نیاز صنایع سنگین و سبک و هم چنین مصرف خانگی میسر ناست چه بسا هر گونه قطعی جریان گاز یا نفت و افزایش قیمت حاملهای انرژی باعث کندی رشد اقتصاد آن کشور شود با توجه به روند رو به رشد اقتصاد ترکیه فرضیه این مقاله این است که این کشور دارای سیاست گذاری انرژی منظمی بوده و کلیه ارگانهای زیربط طبق استراتژی انرژی مدون توسط وزارت انرژی ترکیه در حال فعالیت هستند و مسئله مهم توجه به نقش انرژی در سیاست خارجی این کشور در زمان حکومت حزب عدالت و توسعه است.
سیاست گذاری انرژی ترکیه
مطالعات نشان داده که بیش از 70% ذخایر اثبات شده نفت و هم چنین بیش از 40 % دخایر اثبات شده گاز طبیعی در منطقه خاور میانه و حوزه دریای خزر واقع شده است ترکیه با توجه به موقعیت جغرافیش بین حوزه های انرژی و بازار مصرف قرار گرفته است در نتیجه به صورت پلی ما بین حوزه منابع انرژی و بازار مصرف تبدیل شده است ترکیه در نطر دارد در تامین امنیت انرژی اتحادیه اروپا نقش اساسی ایفا کند و در تلاش است تا خط لوله های نفت و گاز از محدوده این کشور عبور کند در حدود 3.7% از نفت مصرفی جهان از کانالهای ترکیه منتقل می شوند. (گزارش آژانیس بین المللی انرژی32-12)
محورهای اصلی "طرح استراتژیک 2010- 2014 " وزارت انرژی و منابع طبیعی تر کیه عبارتند از امنیت تامین انرژی –افرایش تاثیر ترکیه از لحاظ انرژی در بعد منطقه ای و جهانی و توجه به استفاده بهینه از منابع طبیعی و حفظ محیط زیست – تامین انرژی ارزان با کیفیت و بلند مدت برای ترکیه. در این طرح مشارکت بیش ار بیش بخش خصوص در بازار انرژی ترکیه پیش بینی شده است با اجرای این بخش خصوص فرصت می یابد تا در زمینه تولید انرژی انتقال و فروش آن مشارکت داشته باشد برای اجرای بهتر خصوصی سازی انرژی دولت موطف به فراهم نمودن شرایط لازم و تصویب قوانین مورد نیاز شده است تا شرایط برای یک بازار رقابتی برای بخش خصوصی بیش از بیش محیا شود. در پرتو لیبرالیزه شدن بازار انرژی ترکیه شرایط برای تولید انرزیهای نو و تجدید پذیر فراهم خواهد شد ترکیه در نظر دارد با استفاده از موقعیت جغرافیایی خویش به " کریدور انرژی" تبدیل شده و در سطح منطقه ای و جهانی در بازار انرژی و هم چنین در پروژهای خط لوله انتقال گاز به بازار مرکز تبدیل شود و بندر جیهان را پس از بندر آمستردام هلند به دومین مرکز انرژی اتحادیه اروپا تبدیل کند ( استراتژی انرژی ترکیه-5-15) برای درک بهتر استراتژی انرژی ترکیه باید به میزان مصرف انرژی این کشور توجه نمود میزان مصرف انرژی در ترکیه و هم چنین بازار انرژی یکی از بازارهایست که بیشترین میزان افزایش در آن مشاهده می شود طی دهه گذشته در مورد افزایش تقاضای مصرف در گاز طبیعی و الکتریسیته بعد از چین در رتبه دوم قرار داشته است میزان بالای مصرف انرژی باعث شده تا ترکیه توجه خاصی بر مبحث " امنیت انرژی" داشته باشد امنیت انرژی از دید دولت ترکیه عبارتند از
- متنوع سازی تامین انرژی از کشورهای مختلف و مسیر های مختلف
- افزایش سهم انرژیهای تجدید پذیر در سبد انرژی ترکیه و استفاده از انرژی هسته ای برای تولید الکتریسته
- تلاش برای استفاده بهینه در مصرف انرژی
- مشارمت در امنیت انرژی ترکیه (استراتژی انرژی ترکیه18-8 )
نکته ای که باید مد نطر داشت این است که افزایش مصرف انرژی و محدودیت منابع داخلی انرژی نیارهای تکنولوژیک موقعیت جغرافیایی باعث گردیده تا مبحث امنیت انرزی اهیمت خاصی برای دولت ترکیه داشته باشد امنیت انرژی در کوتاه مدت تامین انرژی مورد نیاز در صنایع و مصر خانکی است ( یوسف یازار -2012 – 10-9)
همزمان با طرح استراتژیک انرژی وزارت انرژی و منابع طبیعی ترکیه وزارت امور خارجه ترکیه نیز استراتژی انرژی خویش را مد نظر قرار داده و هماهنک با طرح استراتژیک انرژی وزارت انرژی برای بر طرف نمودن مشکلات این بخش در سطح بین الملل فعالیت می کند در این طرح نیز توجه خاصی به مبجث امنیت انرژی و ضرورت متنوع سازی منابع تهیه انرژی هم چنین متنوع سازی مسیرهای انتقال انرژی از منابع انرژی به این کشور اشاره شده است این طرح هم چنین ضمن اشاره به ضرورت استفاده از انرژی هسته ای برای تولید انرژی الکتریسته خواستار افزایش سهم انرژیهای تجدید پذیر در سبد انرژی ترکیه تاکید می کند.( استراتژی انرژی ترکیه وزارت امور خارجه ترکیه 2010- 5-1)
پروفایل انرژی ترکیه
حدود 74% انرژی مورد نیاز ترکیه ار منابع خارجی تامین می گردد بیش از 98 درصد نفت و گاز طبیعی مصرفی ترکیه از منابع خارجی تامین می شود میزان افژایش سالانه انرژی در ترکیه در حدود 4 تا 5 درصد است در حالی که این میزان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا حدود 1.6% است پیش بینی می شود میزان مصرف انرژی در ترکیه تا سال 2020 حدود 4% افزایش داشته باشد ترکیه برای تامین انرژی مورد نیاز خویش طی 15 سال آینده نیاز به سرمایه گذاری 100 میلیارد دلاری دارد ( تونجای بابعلی-2012 -4) طبق آمار سازمان بین المللی انرژی مصرف برق بیتشرین میران انرژی در ترکیه را داراست.( گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا-2013 -4) طی 2 سال گذشته ترکیه اهمیت ویژه ایی به استفاده از انرژیهای تجدید پذیر و استفاده از این انرژیها برای تولید برق داد ترکیه در صدد است تا میزان مصرف خانگی گاز طبیعی را افرایش دهد چرا که استفاده خانگی گاز طبیعی از استفاده گار طبیعی برای تولید برق در نیروگاهها مقرون به صرفه است .(یوسف یازار10-9) طبق آمار سازمان بین المللی انرژی نفت و گاز طبیعی منابع عمده انرژی ترکیه هستند میزان مصرف "از طبیعی از 0.7 میلیارد متر مکعب در سال 1987 به میزان45.3 میلیارد متر مکعب در سال 2012 رسیده است در سال 2011 سبد انرژی ترکیه شامل 28% نفت 30% زغال سنگ سهم انرژهای تجدید پذیر در سبد انرژی حدود 10% بود انتظار می رود که تا سال 2023 سهم انرژهای تجدید پذیر برای تولید الکتریسته به 30% برسد سهم در همین مدت سهم انرژی زمین گرمایی به 20 مگاوات ساعت و سهم انرژی باد به 600 مگاوات ساعت خواهد رسید ترکیه به منطور تولید 5% از انرژی مورد نیاز خود اقدام به عقد قرارداد با شرکتهای روسی و کنسرسیوم ژاپنی و فرانسوی برای ساخت 2 راکتور اتمی کرده است .( گزارش آژانس بین المللی انرژی-2013- 32-12 ) در ماه می 2013 قرارداد دومین نیروگاه هسته ای بین ترکیه و کنسرسیوم ژاپنی و فرانسوی به امضا رسید اررش این قررداد 22 میلیارد دلار است زمان بهره برداری این نیروگاه سال 2023 خواهد بود و این نیروگاه 4800 مگاوات برق تولید خواهد کرد ( حریت دیلی نیوز – 3) مطالعات اخیر نشان داده است که میزان ذخایر اثبات شده نفت ترکیه در حوزه حاکاری در جنوب شرقی ترکیه در حدود 270 میلیون بشکه است و شرکت ملی نفت ترکیه در حال اکتشاف نفت در حوزه دریای سیاه و دریای اژه است بر اساس پیش بینی ها میزان ذخایر نفت در دریای سیاه بین 7 تا 10 میلیارد بشکه نفت است (استراتژی انرژی ترکیه-25-12)
در جداول ذیل میزان واردات گاز طبیعی و نفت خام ترکیه طی سال 2012 در ترکیه نمایش داده شده است.
در جدول ذیل میزان رشد مصرف فراورده های سوختی در ترکیه طی سالهای اخیر نمایش داده شده است.
در حالیکه میزان تولید فراورده های نفتی نسبتا ثابت مانده شاهد افزایش مصرف طی بازه زمانی فوق هستیم.
شرکت ملی نفت ترکیه هئف خود را برای یک صدمین سال تاسیس جمهوری ترکیه هدف خویش را تامین نیازهای نفت و گاز طبیعی ترکیه از منابع داخلی عنوان کرده است در همین حال وزارت انرژی و منابع طبیعی ترکیه نیز هدف اصلی خویش در سال 2023 کسب جایگاه نخست در منطقه در بخش انرژی و منابع طبیعی است برای رسیدن به رسیدن به رسیدن به این هدف ترکیه مشارکت جدی و فعالی در برخی پروژه های انتقال نقت و گاز داشته است و در نطر دارد تا برخی پروژه ها را تا پایان سال 2014 کامل نماید. ( همان)
برای درک بهتر استراتژی انرژی ترکیه توجه به میزان انرژی مورد نیاز ترکیه و افزایش روز افزون این کشور به واردات حاملهای انرژی ضروری است چرا که اقتصاد و صنعت این کشور از دهه 80 میلادی و تحت سیاستهای لیبرال تورگوت اوزال روند رو به رشد خویش را شروع کرد طبیعی نیست پیشرفت هر کشوری منوط به تامین منابع انرژی مورد نیاز است.
دیدگاه دیگری نیز نسبت به سیاست گذاری انرژی در ترکیه وجود دارد که تاکید می کند1- انرژی مورد نیاز باید برای همه مردم ترکیه فراهم و تضمین گردد 2- امنیت انرژی باید با کاهش وابستگی به منابع خارجی تضمین شود و سهم انرژیهای تجدید پز افزایش یابد 3- کاهش اثرات مخرب گاز دی اکسید کربن باید پایه و اساس سیاست گذاری انرژی باشد 4- مصرف بهینه حاملهای انرژی بهترین راه کاهش وابستگی به منابع خارجی است 5- توجه به ایجاد مشاغل سبز می تواند در پرتو افزایش منابع انرژیهای تجدید پدیز باشد 6- استفاده از انرژی هسته ای خطرناک بوده و عوارض خطرناک زیست محیطی در پی دارد 7- سیاست خارجی فعال باید شامل دوری از تنش با همسایگان ترکیه و بهبود روابط با این کشورها هم چنین ایجاد فصل جدید در مناسبات ترکیه و اتجادیه اروپا باشد.( نجدت پامیر 2013- 18-8)
تا اوائل دهه 90 و پیش از انعقاد قرارداد خرید گاز طبیعی از ایران روسیه تنها فروشنده گاز طبیعی به ترکیه بود و وابسته بودن به یک کشور خاص در زمینه حاملهای انرژی با سیاست امنیت انرژی در تضاد بود حکومت حزب عدالت و توسعه به سیاست گذاری انرژی توجه خاصی نمود و در سیاست خارجی خویش اهمیت خاصی به مبحث انرژی نمود می توان نقش انرژی در سیاست خارجی ترکیه را در موارد ذیل مشاهده نمود
1- استفاده از انرژی به عنوان اهرمی برای تسریع و تقویت همکاری اقتصادی در بعد منطقه ای در امور خارجی
2- صنعت انرژی ترکیه، اگر روابط ترکیه با کشورهای همسایه نظیر جمله روسیه، آذربایجان، ایران و عراق دچار هر کونه تنش و بحرانی شود صنعت انرژی ترکیه متحمل ضرررهای سنگینی خواهد شد
3- در بعد ژئو پولتیک ترکیه مایل نیست فرصت ایجاد سیستم حمل و نقل و ترانزیت انرژی را از دست ندهد وزارت امور خارجه ترکیه قراردادهای انرژی را به عنوان عامل وابستگی متقابل در روابز خویش با کشورهای همسایه می نگرد ( مرت بیلگین – 2012)
پروژهای بخش انرژی ترکیه
در سالهای اخیر ترکیه با هدف تامین انرژی مورد نیاز در بخش خانگی و هم چنین در بخش صنعت اقدام به سرمایه گذاری عظیمی در این بخش کرده است و چنیدن پروژه در حال اجراست ثبات و امنیت داخلی ترکیه شرایط را برای تبدیل ترکیه به بازیگر عمده انرژی در سطح منطقه شده است ثبات و امنیت و رفاه در خاورمیانه و بویژه برای هماسیگان ترکیه اولویت اصلی سیاست خارجی ترکیه بوده است برای نیل به این هدف توجه به پروژهای انتقال انرژی و احداث خط لوله جزو الویتهای ترکیه بوده است از دهه 90 ترکیه شروع به فعالیت جدی در زمینه پروژهای انتقال انرژی و احداث خط لوله ها نمود بطور خلاصه این فعالیتها شامل بازه های زمانی زیر است
1- مرحله اول بین سالهای 1991-1994 همراه با نگرانیهای سیاسی فرهنگی
2- مرحله دوم بین سالهای 1994-2005 کریدور شرق-غرب برای انتقال منابع انرژی دریای خزر
3- مرحله سوم بین سالهای 2005-2009 کریدور شرق- غرب برای انتقال منابع انرژی از منطقه آوراسیا و خاورمیانه
4-مرحله چهارم بین سالهای 2009 به بعد کریدور شمال حنوب برای تبدیل شدن ترکیه به انرژی هوب و انتقال منابع انرژی روسیه – دریای خزر و خاورمیانه)
در مرحله اول خط لوله کرکوک جیهان برای انتقال نفت عراق به ترکیه احداث گردید در مرجله دوم ترکیه در پروژه های زیادی برای انتقال منابع هیدورکرن از حوزه خزر به ترکیه مشارکت کرد انزاوی ایران و مشکلات زیر ساختاری مانع ار انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه گردید از پروژه هایی که در تبدیل ترکیه به انرژی هوب نقش مهمی داشتند پروژهای خط لوله باکو تفلیس جیهان و خط لوله انتقال گاز باکو تفلیس ارزروم بود. ( مرت بیلگین 2012) پروژه مهم دیگری که سهم ترکیه را در برقراری و حفظ امنیت انرژی ترکیه بیش از بیش مشخص می سازد پروژه خط لوله تاناپ یا ترنس آناتولین است با اجرای این پروژه ترکیه مبدل به پلی برای انتقال منابع انرژی از دریای خزر و حوزه قفقاز به بازار مصرفی اروپا خواهد بود. بر طبق این قرارداد ترکیه سالانه 6 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از حوزه شاه دنیز 2 آذربایجان خواهد خرید. ( تانر یلدیز -2012).
می توان اهمیت استراتری انرژی را در سیاست خارجی ترکیه در روابط این کشور یا همسایه ها و انعقاد قراردادهای انرژی با این کشورها و سایر کشورهای فعال در عرصه انرژی مشاهده کرد
1- با آمریکا در مورد پروژه های باکو تفلیس جیهان و باکو تفلیس ارزروم برای انتقال نفت و گاز از حوزه دریای خزر
2 – با اتحادیه اروپا بویژه با ایتالیا و یونان در مورد پروژه خط لوله گاز ترکیه – یونان
3- با روسیه در پروژه های خط لوله گاز طبیعی سامسون جیهان و بلو استریم-
4- روابط ترکیه با آذربایجان و گرجستان برای انتقال نفت از حوزه خزر به ترکیه
5- با ایران برای انتقال گاز طبیعی ایران از خط لوله تبریز – ارزروم- آنکارا و هم چنین برای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق خاک ایران
6- با عراق در مورد خط لوله کرکوک – یومورجالیک .
7- با سوریه – مصر و عراق برای احداث خط لوله گاز عرب گاز
8- با قطر برای احداث خط لوله گاز طبیعی و هم چنین ال ان جی
9- با اسراییل برای پروژه خط لوله جیهان حیفا ( مرت بیلگین – 8-3)-
در این بخش به تعدادی از پروژه های مهم صنعت نفت و گاز ترکیه اشاره می کینم
خط لوله جیهان سامسون
با توجه به ترافیک زیاد در تنگه بسفر و عبور و مرور زیاد کشتهای نفت کش از این تنگه خط لوله سامسون جیهان با هدف کاهش ترافیم در تنگه بسفر پیشنهاد شد طول این خط لوله 550 کیلو متر بوده و از بندر سامسون در ساحل دریای سیاه تا بندر جیهان در ساحل مدیترانه ادامه دارد اسم دیگر این خط لوله تاپ است طرفیت ابتدایی این خط لوله یک میلیون بشکه در روز است و ظرفیت نهایی آن 1.5 میلیون بشکه در روز خواهد
خط لوله کرکوک جیهان
حز لوله دو گانه کرکوک حیهان به طول 970 کیلومتر نفت منطقه کرکوک را به بندر جیهان ترکیه منتقل می کند ظرفیت این خط لوله 1.6 میلیون بشکه در روز است که این میزان 25 درصد صادرات نفت خام عراق است
خط لوله حکومت کردستان عراق- ترکیه
مذاکرات مربوط به این خط لوله از سال 2012 بین پیشنهادی حکومت کردستان عراق و ترکیه شروع شد این خط لوله نقت پیشنهادی حکومت کردستان عراق به بندر جیهان منتقل خواهد کرد ظرفیت این خط لوله 1 میلیون بشکه در روز است که سال 2013 به بهره برداری رسید. ( گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا – 2014- 8-3)
پروژه های خط لوله انتقال گاز طبیعی تاناپ Trans Anatolian Pipeline (TANAP)
پروژه خط لوله تاناپ بجای پروژه نابوکو پیشنهاد شد طبق این قرارداد شرکت گاز ترکیه بوتاش گاز طبیعی از حوزه شاه دنیز 2 آذربایجان را به ترکیه منتقل سازد ظرفیت این خط لوله سالیانه 30 میلیارد متر مکعب است ( استراتژی انرژی ترکیه- وزارت امور خارجه ترکیه) مزیت عمده این خط لوله در این است که نیازی برای عقد قرارداد خرید گاز طبیعی بیش از ساختن خط لوله نیست ( گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا)
ترکیه برای برای کشف ذخایر نفت و گاز دریای مدیترانه و منابع هیدروکرن نزدیم سواحل قبرس قراردادهایی با اسراییل منعقد کرده است این پروژه به پروژه مد استریم معروف شده است و بر اساس اصل برد برد بنا نهاد شده است (تونجایبابعلی -12)
مشکلات عمده بخش انرژی ترکیه
وابستگی بیش از حد به یک کشور خاص در زمینه انرژی بر خلاف سیایت امنیت انرژی هر کشوری است و اگر در حجم واردات و صادرات بین کشور تعادلی وجود نداشته باشد و وابستگی متقابل موجود نباشد امنیت انرژی کشور خریدار در معزض خطر قرار می گیرد روسیه اولین کشوری بود که ترکیه اقدام به خرید گاز طبیعی از آن کشور نمود تا پیش از سال 1996 که قرارداد خرید گاز طبیعی بین ایران و ترکیه منعقد شود در حال حاضر شرکتهای روس در حال ساختن اولین راکتور اتمی ترکیه برای تولید برق هستند طبق قرارداد ساخت نیروگاه هسته ای بین ترکیه و روسیه طرف روس مسولیت تهیه تامین سوخت اتمی و انباشت پس ماند اتمی نیز است در سال 2013 روسیه عمده ترین صادر کننده گاز طبیعی به ترکیه بوده و بیش از 58% گاز طبیعی به ترکیه است تعدادی از شرکتهای روس در حال اخذ مجوز برای توزیع و ذخیره سازی گاز طبیعی در مناطقی از ترکیه هستند در حال حاضر دانشجویان ترک در رشته های انرژی هسته ای در دانشگاههای ترکیه مشغول به تحصیل هستند ( تونجای بابعلی 2012- 5-3) ترکیه برای کاهش وابستگی به روسیه قراداد ساخت راکتور در پروژه بعدی خویش را به کنسرسیوم شرکتهای فرانسوی و ژاپنی منعقد کرد ترکیه منابع عظیم توریم دارد و اگر بتواند تکنولوژی لازم را بدست آورد می تواند از توریوم در تولید انرژی هسته ای بکار گیر ترکیه نمی نگاهی هم به منابع عظیم بورم هم دارد و می تواند برای تولید االکتریسته بکار گیرد. (همان)
بیش از 80 درصد قرادادهای انرژی ترکیه با عراق مسقیما با منطقه خورمختار کردستان عراق منعقد شده است حتی اکثر قراردادخای تجاری نیز بین ترکیه و این منطقه منعقد شده است (همان) بدنبال اختلافاتی که بر سر منابع نفت و گاز منطقه کردستان عراق بین دولت مرکزی عراق و ترکیه روی داد دولت عراق سهم ترکیه در بلوک 9 حوزه نفتی جنوب عراق لغو کرد و اگر ترکیه سیاست فعلی را ادامه دهد امکان فسخ تمامی قرادادها بین دولت مرکزی عراق و ترکیه وجود دارد ( نجدت پامیر -9)
پرداخت غرامت
طبق قراردادهای گاز طرف خریدار ملزم به در یافت میزان حجم گاز طبیعی طبق قرارداد است و طرف فروشنده نیز ملزم به تامین میزان حجم گاز طبیعی به طرف مقابل هست اگر هر یک از طرفین قرارداد نتواند به تعهدات خویش در قبال خرید یا تامین گاز طبیعی مجبور است به طرف مقابل غزامت پرداخت کند به این گونه قرار دادها( بگیر یا بپرداز)
گفته می شود ترکیه در سال 2008 مبلغ 704 میلیون دلار بابت غرامت به ایران پرداخت کرد ترکیه هم چنین در سال 2009 نیز مبلغ 605 میلیون دلار غرامت پرداحت کرد چرا که طبق قرارداد نتوانسته بود حجم گاز خریداری شده را از ایران تحویل بگیرد در سال 2010 ترکیه مبلغ 1.65 میلیارد دلار غرانت به روسیه و آذربایجان پرداخت کرده است بر اساس آخرین آمار ترکیه در سال 2011 مبلغ 1.580 میلیادر دلار غرامت پرداخت کرد . ( الین کیندر – 2013)
خصوصی سازی شرکت ملی نقت ترکیه
دولت ترکیه در راستای خصوصی سازی صنعت انرژی اقدام به واگذاری تعدادی از شرکتهای فعال در این بخش به بخش خصوصی نموده است اواخر سال 2013 مجلس کبیر ترکیه قانون خصوصی سازی شرکت ملی نفت ترکیه تپا ئو نمود تصویب خصوصی سازی شرکت ملی نفت ترکیه به مخالفت تعداد زیادی از کارشناسان انرژی این کشور روبرو شده است نجدت پامیر مشاور انرژی کمال کلیچدار اوغلو دبیر کل حزب جمهوری خواه خلق – حزب عمده مخالف دولت ترکیه طی مقاله ای که در روزنامه دونیا ضمن انتقاد از تصویب این قانون واگذاری کلیه قراردادهای منعقده بین این شرکت و شرکتهای خارجی ترکیه نمی تواند به هدف خویش یعنی تامین انرژی مورد نیاز خویش از منابع داخلی در سال 2023 یعنی صدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه برسد چرا که با خصوصی سازی شرکت ملی نفت ترکیه ابزار لازم برای اکتشا ف و استخراج نفت و گاز متعلق به دولت در اختیار نخواهد داشت قانون خصوصی سازی تپائو با هدف کاهش وابستگی به شرکتهای خارجی انرژی صورت گرفته اما موقعی که این شرکت نتواند به نام دولت فعالیت کند چکونه می تواند وابستکی به نفت و گاز منابع خارحی کم کند شرکت خارجی مثل اکسون در یک حوزه ای در محدوده سرزمینی ترکیه نفت و یا گاز استخراج کند کشف و استخراج نفت و گاز توسط این شرکت چگونه وابستگی را کاهش خواهد داد اکسون فقط 31 درصد به ترکیه پرداخت خواهد کرد و این به نفع ترکیه نخواهد بود. ( پامیر -2013-3)
قراردادهای انرژی بین ایران و ترکیه
همکاریهای دو کشور همسایه ایران و ترکیه زیر بنای همکاریهای اقتصادی 2 کشور است عوامل متعددی برای همکاری در زمینه انرژی موجود است
الف- رشد مصرف انرژی در ترکیه و افزایش آسیب پذیری از این ناحیه
ب- تلاش ترکیه برای کاهش وابستگی به روسیه
ج- مشکلات امنیتی عراق
د- وجود امنیت کامل در حوزه سرزمینی ایران که باعت کاهش هزیبه انتقال گاز طبیعی می شود ( بهزاد اکیجی – 2010- 40)
اولین قرارداد انرژی بین ایران و ترکیه به پیش از انقلاب بر می گردد طبق این قرارداد ایران متعهد به تامین یک میلیون تن نفت خام به ترکیه شد مبلغ این قرارداد 150 میلیون دلار بود از طریق وام پرداختی ایران به ترکیه پرداخت شد ( الیوت هنتوف -40)
اولین قراداد گاز طبیعی بین دو کشور و در جریان سفر مرحوم نجم الدین اربکان نخست وزیر ترکیه به تهران در سال 1996 به امضا رسید طبق این قرارداد ایران برای مدت 23 سال متعهد به تامین گاز طبیعی ترکیه شد حجم ابتدایی این قرارداد 4 سالیانه میلیارد متر مکعب بود این ظرفیت در سال 2007 به 10 میلیارد متر مکعب رسید گاز وارداتی از ایران را در مناطقی چون آناطولی شرقی به مصرف خانگی و صنعتی می رسد هر دو طرف متعهد به ساختن خط لوله در بخش سرزمینی خویش شدند کار احداث خط لوله در دسامبر سال 2001 به بهره برداری رسید ( الین کینندر 13)
بین سالهای 2003 تا 2010 مذاکرات متعددی بین دولتمردان 2 کشور برای عقد قرار داد جدید گاز طبیعی بین 2 کشور صورت گرفت تا اینکه 2 در سالهای 2007 و 2008 تفاهم نامه به امضائ طرفین رسید در تفاهم نامه اول که در سال 2007 در تهران به امضای محمود احمدی نژاد و رجب ظیب اردوغان رسید در این تفاهم نامه دو طرف در مورد انتقال گاز طبیعی از حوزه پارس جنوبی به ترکیه و از آنجا با اروپا موافقت کردند حوزه پارس جنوبی با 15 تریلیون متر مکعب دخایز پاز طبیعی اثبات شده بزرگترین حوزه گازی جهان است که بین ایران و قطر مشترک است ( گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا -2013) طبق این تفاهم نامه شرکت ملی نفت ترکیه متعهد به سرمایه گداری برای اکتشاف و استخراج در حوزه پارس جنوبی شد تا 20 میلیارد متز مکعب گاز طبیعی تولید کرده پس از دادن سهم ایران بقیه را اط طریق خط لوله برای مصرف داخلی ترکیه و هم چنین صدور به اتحادیه اروپا منتقل نماید خط لوله پیشنهادی برای این پروژه بطول 1880 کیلومتر و از حوزه پارس جنوبی تا مرز ترکیه بود ترکیه این امکان را داشت که قسمتی از این حجم گاز دریافتی را به اتحادیه اروپا صادر کند . انتطار می رفت تا این تفاهم نامه طی سالهای آینده عملیاتی شود اما مشکلات مالی – اختلاف طرفین در مورد نحوه فروش گاز به اتحادیه اروپا توسط ترکیه – نحوه همکاری طرفین- استخراج و... این پروژه عملیاتی نشد. ( آرزو جلالی فر اکینجی – 4-5)
تفاهم نامه دوم سال 2008
پس از اینکه تفاهم نامه اول در تاریخ 13 جولای 2007 به امضای طرفین رسید و پس از اینکه بنا به مشکلاتی که قبلا ذکر گردید این تفاهم نتمه عملیاتی نشد دو طرف پس از مذاکراتی در مورد عقد تفاهم نامه دوم در مورد استخراج و انتقال گاز طبیعی از حوزه پارس جنوبی به ترکیه و سپس به اتحادیه اروپا به توافق رسیدند بر طبق این تفاهم نامه شرکت ملی نفت ترکیه متعهد شد از 3 فاز 22. – 23 و 24 پارس جنوبی سالیانه 16 میلیارد متر مکعب گاز استخراج کند نصف این حجم گاز را در ترکیه مصرف کند و نصف باقی مانده را به بازار مصرف اروپا منتقل نماید ( الین کینندر -11) شرکت ملی نفت ترکیه متعهد شد تا در هر فاز 3 میلیارد دلار سرمایه گذاری کند ( گرت جن کینز 12)
مشکلات موجود در قراردادهای فیمابین انرژی بین ایران و ترکیه
در دسامبر سال 2004 جریان گاز طبیعی از سوز ایران قطع گردید که علت آن مشکلات فنی اعلام گردید وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه بعلت قطع جریان و هم چنین قیمت بالای گاز صادراتی ایران موضوع را به دادگاه داوری بین المللی ارجاع داد در سال 2005 ترکیه جریان گاز طبیعی را قطع کرد در ژانویه 2006 قطعی جریان گاز به عامل بی اعتمادی 2 کشور تبدیل شد قطعی دوباره جریان گاز و هم چنین اختلاف بر سر قیمت گاز بی اعتمادی را تشدید کرد ترکیه به دلیل اینکه ایران را صادر کننده خوبی نمی داند پیگر پرونده ایران در دادگاه داوری بین المللی شد. ( الین کنندر 13) عامل مهمی دیگری که در ارجاع پرونده ایران به دادگاه داوری بین المللی مهم بود پرداخت غرامت ترکیه به ایران از بود ترکیه تاسیاست لازم برای ذخیره سازی گاز طبیعی را ندارد و در فصول گرم سال امکان مصرف گاز وارداتی ایران را ندارد به این خاطر مجبور به پرداخت غرامت به ترکیه می شود ترکیه برای حل مشکل ذخیره سازی گاز طبیعی در منطقه توز گولو – مارمارای در حال ساخت دارد که انتطار می رود کار احداث این تاسیسات تا پایان سال 2016 به بهره برداری برسد ( امید شکری کله سر- 125)
درپی ارجاع پرونده از سوی ترکیه – در فوریه 2009 ایران 18 درصد قیمت گاز صادراتی را کاهش داد ( الین کنندر 13)
از سال 2009 ایران به تامین کننده اصلی نفت ترکیه تبدیل شد در پایان سال 2012 ترکیه 41 درصد نفت مصرفی و 18 درصد گاز طبیعی از ایران وارد کرد ( گزارش اداره تنظیم بازار انرژی 2-21)
نقش انرژی در کابینه داود اوغلو
پس از انتخاب رجب طیب اردوغان بعنوان رییس جمهور از سوی مردم ترکیه وی نیز احمد داود اوغلو را به سمت نخست وزیر خویش منصوب نمود داود اوغلو که معمار سیاست خارجی حزب عدالت وتوسعه نیز محسوب می شود داوداوغلو در جلسه رای اعتماد خویش در مجلس کبیر ترکیه ضمن اشاره به برنامه دولت 62 ترکیه برای توسعه و آبادانی ترکیه به نقش موثر انرژی اشاره کرد بخش انرژی صفحات 148تا 152 برنامه دولت داود اوغلو را شامل می شود در این برنامه بر خصوصی سازی صنعت برق این کشور تاکید شده است تولید برق از انرژی هسته ای نیز مورد تاکید قرار گرفته است ( هالوک دیرکسنلی 1-2) در دوران داود اوغلو 8 عدد راکتور اتمی برای تولید الکتریسیته در مناطق سینوپ و آک کویو به بهره برداری خواهد رسید ظرفیت نهایی این راکتورها 9280 مگاوات خواهد بود در این برنامه اهمیت ویژه ای به گاز طبیعی داده شده است با اشاره به افزایش سهم ترکیه از 9 درصد در پروژه تاناپ به 20 برای احداث خط لوله انتقال گاز طبیعی ترکیه – یونان و هم چنین خط لوله جنوب اروپا برنامه ریزی شده است از اهداف مهم این برنامه تبدیل بندر جیهان به دومین مرکز انرژی اتحادیه اروپا عنوان شده است برای بهره وری بیشتر و بومی سازی صنعت انرژی ترکیه بر استفاده از دانش مهندسان ترک – طراحی داخلی - تولید داخلی و جذب نیروهای تحصیل کرده و متخصص داخلی تاکید شده است ( هالوک دیرکسنلی2-3)
نتیجه
رشد مداوم اقتصاد ترکیه طی دهه های اخیر بویژه در زمان حکومت عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان حاکی از برنامه ریزی منظم این کشور دارد با توجه به نقش غیر قابل انکار انرژی در پیشرفت یک کشور می توان نتیجه گرفت که سیاست گذاری انرژی ترکیه دقیق صورت گرفته است با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه نقش انرژی در سیاست خارجی این کشور بیش از بیش مشخص گردید حکومت اردوغان با توجه به اصل " سیاست بدون مشکل با همسایگان " از انرژی به عنوان اهرمی برای تسریع همکاری و افزایش همکاری با همسایگان خویش داد می توان به قراردادهای انرژی ترکیه با کشورهایی نظیر آذربایجان – روسیه – عراق و .. اشاره کرد سیاست گذاری ترکیه نیز مشکلات خاص خویش را دارد که می توان به افزایش وابستگی به یک منبع خارجی مثل روسیه اشاره کرد و یا خوصوصی سازی شرکت ملی نفت ترکیه که با مخالفت جدی احزاب مخالف ترکیه روبرو شده است با توجه به روند رو به رشد ترکیه مصرف انرژی در این کشور افزایش خواهد یافت و ترکیه مجبور است انرژی مورد نیاز خویش را از منابع قابل اعتماد ارزان و مطمئن فراهم کند بدین حهت باید در سیاست منطقه ای خویش باز نگری کند چرا که بعد از بحران سوریه و حمایت این کشو از مخالفین رژیم اسد رابطه این کشور با ایران و روسیه که تامین کنندگان اصلی نفت و گاز ترکیه هستند با مشکلات جدی روبرو شد.
یادداشتی از امید شکری کله سر دانشجوی دکترای روابط بین الملل – دانشگاه یالوا ترکیه.
پی نوشتها
1-Arzu Celalifer Ekinci, “İran Türkiye Enerji İşbirliği“,USAK – Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, http://www.usak.org.tr/dosyalar/enerjii%C5%9F.pdf,( accessed on 25,Nov 2012) pp. 4-5
2-Behsat Ekici, Is Turkey Realigning? Three Dimensional Investigation of Turkish-Iranian Security Rapprochement, PhD Thesis, University of Pittsburgh, 2010, p.164
3-Elin Kinnander, “The Turkish-Iranian Gas Relationship: Politically Successful, Commercially Problematic”, Oxford Institute for Energy Study, 2010, p.11
4-Elliot Hentov, Asymmetry of Interest, Turkish-Iranian Relations since 1979, Lap Lambert Academic Publishing, Germany, 2012, P.40
5- Energy Information Administration. “Independent Static & Analysis, Turkey,Reports.”http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Iran/iran.pdf (accessed on 25 April 2013).
6-Gareth Jenkins, “Occasional Allies, Enduring Rivals: Turkey’s Relations with Iran”, Silk Road Papers, the Central Asia-Caucasus Institute and the Silk Road Studies Program, May 2012, http://www.silkroadstudies.org/new/docs/silkroadpapers/1205Jenkins.pdf, ( accessed on 20 December 2012)
7- Haluk Direskeneli , "Energy" chapter of the 62nd Turkish Government's new program,http://www.turkishweekly.net/news/172186/-energy-chapter-of-the-62nd-turkish-government-39-s-new-program.html
8- Haluk DİRESKENELİ – 62. Hükümet Program’ında “Enerji” faslı, http://ekonomik-cozum.com.tr/haluk-direskeneli-62-hukumet-programinda-enerji-fasli.html
9-International Energy Agency, Report, 2013, Oil &Gas Security Emergency Response of IEA Countries, http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/2013_Turkey_Country_Chapterfinal_with_last_page.pdf ( accessed on 5 May 2013)
10-Japanese-French consortium sees Turkish nuclear reactor ready by 2023
11-Mert Bilgin, “Turkey's Energy Strategy: What Differences Does it Make to Become an Energy Transit Corridor Hub or Center? “, UNISCI Discussion Papers, No. 23”, p.120 http://pendientedemigracion.ucm.es/info/unisci/revistas/UNISCI%20DP%2023%20-%20BILGIN.pdf ( accessed on 21 May 2013)
12- Mert Bilgin. “Energy and Turkey’s Foreign Policy: State Strategy, Regional Cooperation and Private Sector Involvement.” Turkish Policy Quarterly, Vol.9, No.2 http://www.turkishpolicy.com/dosyalar/files/81-92.pdf (accessed on 21 Feb 2013).
13-Necdet Pamir, Meeting the New Challenges-A Social Democratic Approach to Turkey’s Future Energy Policy,
http://www.fes-tuerkei.org/media/pdf/Publikationen%20Archiv/Ortak%20Yay%C4%B1nlar/2012/Pamir.pdf
14- Omid Shokri Kalehsar, The Role of Energy in Iran-Turkey Relations, Lap Lambert Academic Publishing, Germany 2013, p.41
15-Strategic Plan of Ministry of Energy and Natural Recourse of the Republic of Turkey (2010-2014), http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar_EN/ETKB_2010_2014_Stratejik_Plani_EN.pdf, (accessed on 30, April 2013)
16-Tuncay Babali, Center for Strategic & International Studies, “The Role of Energy in Turkey’s Relations with Russia and Iran”,p.2 http://csis.org/files/attachments/120529_Babali_Turkey_Energy.pdf ( accessed 25 April 2013)
17-Turkey’s Energy Strategy, Ministry of Foreign Affairs of Turkey Republic,pp,1-5 http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/EnerjiPolitikasi/Turkey's%20Energy%20Strategy%20(Ocak%202009).pdf (accessed on 20 May 2013)
18-U.S .Energy Information Administration, Turkey’s Report http://www.eia.gov/countries/analysisbriefs/Turkey/turkey.pdf, (accessed on 24 April 2013)
19-Yusuf Yazar, SETA Analiz, Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmalar Vakfı “Türkiye'nin Enerji Durumu ve Geleceği.”, Aralık 2012.pp 9-10, http://arsiv.setav.org/ups/dosya/58085.pdf ( accessed on 12 Feb 2013)
